Masyarakat Perkampungan Portugis di Jakarta: Persanakan, Petempatan dan Penamaan (The Portuguese Village in Jakarta: Kinship, Residence and Naming)

Abstract

Although the Portuguese never colonized Batavia (Jakarta), the Kampung Tugu in North Jakarta is known as Portuguese Village. The early settlers of Tugu Village since 1661 consisted of the Mardijkers (liberated slaves). After so many years, there are people from Tugu who still refer to themselves as “of Portuguese descent”. So far, media reports and academic research have largely focused on their traditional music known as Keroncong Tugu. Ehtnographic research of the present-day Tugu is still lacking. This paper begins with the context of Batavia, the Mardijkers and then focuses on aspects of the contemporary Tugu People. The methodology of the study was based on primary data from field work in Jakarta and secondary data from historical narratives and linguistic studies. This study shows that not only in Kampung Tugu, but this “Portuguese” community also exists in Pejambon, Central Jakarta, as a result of the diaspora that occurred in the 1950s. The study finds that the discourse of the Tugu people often involves genealogy to explain how they are of Portuguese descent, in other words, Native Tugu, and how they are related to one another. In addition to that, interviews findings, family genealogies, household surveys, kinship terms and naming further indicate that the Tugu people are a heterogenous group.

Keywords: Mardijkers; Kampung Tugu; Keroncong; Portuguese Creole; Kinship

 Abstract

Walaupun Portugis tidak pernah menjajah Batavia (Jakarta), tetapi jejaknya masih dapat dilihat. Sebagai contoh, kewujudan Kampung Tugu yang juga dikenali sebagai Perkampungan Portugis di Jakarta Utara. Mengikut sejarah, golongan Mardijker (orang merdeka)adalah sebuah kelompok masyarakat yang memperolehi kemerdekaan daripadabekas penjajah Belanda. Kelompok ini adalahpengasas Kampung Tugu sejak tahun 1661 dan merupakan nenek moyang orang Tugu. Selama beberapa dasawarsa, orang Tugu masih merujuk diri mereka sebagai “keturunan Portugis”. Sehingga ke hari ini, kajian dan laporan media mengenai Kampung Tugu lebih terarahkepada muzik tradisional mereka, iaitu Keroncong Tugu.Meskipun pelbagai kajian dan laporan telah dihasilkan, kekurangan penyelidikan melalui kaedah etnografi mengenai Kampung Tugu dapat dikesan. Justeru,makalah ini bermula daripada konteks masyarakat Batavia, Kaum Mardijkers dan seterusnya mendalami aspek kekeluargaan orang Tugu padazaman ini. Metodologi kajian adalah berdasarkan data primer melalui kerja lapangan di Jakarta dan data sekunder dari naratif sejarah serta kajian linguistik. Kajian ini menunjukkan bahawa bukan sahaja di Kampung Tugu, tetapi komuniti Portugis juga wujud di Pejambon, Jakarta Pusat—akibat daripada diaspora yang berlaku pada tahun 1950-an. Kajian ini mendapati bahawa, salasilah keluarga sering digunakan dalam wacana orang Tugu sebagai penjelasan terhadap dakwaan mereka yang dikatakan mempunyai talian persaudaraan dengan keturunan Portugis atau “Orang Tugu Asli.” Namun begitu, hasil temubual, kajian salasilah keluarga, tinjauan isi rumah, istilah kekeluargaan dan penamaan menunjukkan bahawa orang Tugu merupakan sebuah masyarakat yang majmuk.

Kata kunci: Mardijkers; Kampung Tugu; Keroncong; Kreol Portugis; persanakan