Pemuliharaan Masjid Lama Pengkalan Kakap, Merbok, Kedah Darul Aman (Conservation of the Masjid Lama Pengkalan Kakap, Merbok, Kedah Darul Aman)

Abstract

Makalah ini membincangkan usaha pemuliharaan Masjid Lama Pengkalan Kakap, Merbok, Kuala Muda, Kedah Darul Aman. Masjid bersejarah ini berkeluasan kecil dan sesuai menampung 40 orang jemaah. Ia didirikan oleh para pedagang Islam sekitar tahun 1800 Masihi atau mungkin lebih awal. Masjid ini merupakan warisan budaya ketara yang menyimpan nilai peradaban silam yang penting untuk dikenang. Namun, masjid ini pernah tertimbus akibat runtuhan tanah sehingga menyebabkan kerosakan pada strukturnya dan tidak dapat digunakan. Setelah ditemukan, pihak Kerajaan Negeri telah melaksanakan beberapa inisiatif pemuliharaan dari semasa ke semasa. Oleh itu, objektif kajian ini adalah untuk menganalisis pendekatan yang digunakan dalam usaha pemuliharaan masjid bersejarah ini. Kajian ini menggunakan reka bentuk kualitatif berkonsep etnografi. Kajian lapangan dijalankan di lokasi masjid melalui kaedah pemerhatian dan temu bual bersama beberapa informan terpilih bagi memperoleh data primer yang sesuai dan mencukupi. Selain itu, kajian perpustakaan turut dilakukan bagi mendapatkan data sokongan. Data dianalisis secara kandungan menggunakan pendekatan pemuliharaan yang digariskan dalam Garis Panduan Pemuliharaan Bangunan Warisan, Jabatan Warisan Negara (Julai 2012). Hasil kajian mendapati tiga pendekatan utama digunakan dalam pemuliharaan masjid ini iaitu penyenggaraan (maintenance), pengekalan (preservation) dan pemulihan (rehabilitation). Pengekalan merujuk kepada usaha memastikan struktur, reka bentuk dan nilai sejarah masjid dikekalkan. Penyenggaraan pula melibatkan aspek pengurusan berterusan termasuk  pentadbiran dan teknikal oleh pihak berkaitan. Sementara itu, pemulihan struktur bangunan lama melibatkan proses penilaian, perancangan dan pelaksanaan langkah-langkah memperbaiki atau memulihkan binaan masjid yang rosak akibat faktor usia. Kesimpulannya, hasil kajian ini dapat menambahkan minat para pengkaji untuk meneruskan penyelidikan mengkaji mengenai sejarah dan binaan masjid ini dengan lebih mendalam.

Abstract:  This paper discusses the conservation efforts for the Old Pengkalan Kakap Mosque in Merbok, Kuala Muda, Kedah Darul Aman. This historic mosque is small and can accommodate 40 worshippers. It was founded by Muslim merchants around 1800 adv or possibly earlier. This mosque is a tangible cultural heritage that preserves the values of ancient civilisation, which are important to remember. However, this mosque was once buried by a landslide, causing damage to its structure and making it unusable. After being found, the state government has implemented several conservation initiatives from time to time. Therefore, the objective of this study is to analyse the approaches used in the conservation efforts of this historic mosque. This study uses a qualitative design with an ethnographic concept. Field research was conducted at the mosque location using observation and interviews with selected informants to obtain relevant and sufficient primary data. Additionally, a literature review was also conducted to obtain supporting data. The data was analysed content-wise using the conservation approach outlined in the Guidelines for the Conservation of Heritage Buildings, National Heritage Department (July 2012). The study found that three main approaches were used in the conservation of this mosque: maintenance, preservation, and rehabilitation. Preservation refers to efforts to ensure the structure, design, and historical value of the mosque are maintained. Maintenance, on the other hand, involves continuous management aspects including administrative and technical aspects by the relevant parties. Meanwhile, the restoration of old building structures involves a process of assessment, planning, and implementing steps to repair or restore the mosque's construction damaged by age. In conclusion, the results of this study can increase the interest of researchers to continue investigating the history and construction of this mosque in more depth.

References

Afiszal Abu Shaari. (2024). Pemuliharaan Masjid Pengkalan Kakap, Merbok. [Temu bual. 28 Februari].

Ahmad Azam Sulaiman & Ahmad Rafiq Kamaruddin. (2025. Ekspolorasi Pengurusan Dana Masjid Al-Muktafi Billah Shah, Terengganu (e-Bangi-Journal of Social Sciences and Humanities, 22(1). http://doi.org/10.17576/ebangi.2025.2201.10

Al-Qaradawi, Yusuf. (2009). Wujud Allah. Wahbah Publisher.

Anon. (2022, 28 Jun). Designing buildings the construction Wiki. https://www.designingbuildings.co.uk /wiki/Building_fabric

Daeng Haliza Daeng Jamal & Zuliskandar Ramli. (2021). Pemuliharaan beberapa bangunan bersejarah di Kelantan: tinjauan ke atas penglibatan komuniti setempat dalam suai guna semula. Malaysian Journal of Society and Space, 17(2), 461-474.

Eldien, H. H., Bongwirnso, U. M & Hammad, E. (2022). Impact of Mihrab Geometry on The Acoustics of Mosque. Conference: The 51st International Congress and Exposition on Noise Control Engineering -InterNoise 2022. 1-14.

Fuad Mohamed Berawi. (2017). Metodologi Penyelidikan: Panduan Membuat Tesis. UUM Press.

Grady, J. S., Her, M., Moreno, G., Perez, C., & Yelinek, J. (2019). Emotions in storybooks: A Comparison Of Storybooks That Represent Ethnic and Racial Groups in The United States. Psychology of Popular Media Culture, 8(3), 207–217. https://doi.org/10.1037/ppm0000185

Haryati Shafii, Siti Nur Isma Zura Zulika Md Jamil, Azlina Md Yassin, Haidaliza Masram & Roshartini Omar. (2021). Pengurusan Penyelenggaraan Kemudahan Infrastruktur di Kawasan Ekopelancongan Sungai Muar, Johor. Research In Management of Technology and Business, 2(1), 651–667. https://doi.org/10.30880/rmtb.2021.02.01.050

Jabatan Warisan Negara. (2014). Laporan kajian dilapidasi Masjid Lama Pengkalan Kakap, Merbok, Kedah Darul Aman. Kementerian Pelancongan & Kebudayaan. https://www.motac.gov. my/ar/ar14/files/basic-html/page313.html

Jabatan Warisan Negara. (2015). Laporan akhir cadangan kerja-kerja pemuliharaan, Masjid Alam Pengkalan Kakap, Merbok, Kedah Darul Aman. Kementerian Pelancongan Dan Kebudayaan Malaysia. https://www.motac.gov.my/ar/ar15/files/basic-html/page270.html

Jabatan Warisan Negara. (2017). Garis Panduan Pemuliharaan Bangunan Warisan. Kementerian Pelancongan Dan Kebudayaan Malaysia. https://www.heritage.gov.my/my/muat-turun/9-garis-panduan.html

Jabatan Warisan Negara. (2017). Garis Panduan Pemuliharaan Bangunan Warisan. Kementerian Pelancongan Dan Kebudayaan Malaysia. heritage.gov.my

Nik Sharifullah Nik Kob (2000). Sistem Pengurusan Penyelenggaraan Bangunan Institut Kemahiran Mara. [Bachelor Degree Thesis, Universiti Teknologi Mara]. https://ir.uitm.edu.my/id/eprint/15459/ 

Md. Asrul Nasid Masrom & Zulhaida Abdul Kadir. (2020). Cabaran dalam pemuliharaan bangunan Istana Lama Seri Menanti di Negeri Sembilan. Research in Management of Technology and Business, 1(1), 647-662.

Meljev Singh Sidhu. (2021). Kayu Sebagai Bahan Binaan di Lembah Bujang Dan Perbandingan Dengan Tapak-Tapak Yarang, Takuapa Dan Batujaya. AKADEMIKA, 91(2), 145-155.

Mohd Ismail Mustari, Bushrah Basiron, Kamarul Azmi Jasm, Ajmain@Jimain Safar, & Azhar Muhammad. (2017). Membangun Potensi Masjid Sebagai Sebuah Institusi Pendidikan Islam & Masyarakat. Tinta Artikulasi Membina Ummah (TAMU), 3(2), 46-58.

Muhammad Salehuddin Zakaria, Hairulnisak Merman, Muhammad Fikri Saidi Othman. (2022). Pengaruh Kepelbagaian Budaya Seni Reka Masjid di Negara Asia. KUPAS SENI, 10(2), 46-58.

Nasha Rodziadi Khaw dan Nazarudin Zainun. (2019). Lembah Sungai Merbok-Muda: Dari Era Kemerosotan Kedah Tua Hingga Pascakemerdekaan. Penerbit Universiti Sains Malaysia.

Noor Hafiza Ismail, Azni Hanim Hamzah & Mohd Fauzan Mat Sari. (2019). Keindahan Ukiran Kayu Pada Mimbar Masjid Terengganu Pada Tahun 2009 Hingga 2014. Jurnal Inspirasi Seni Intelektual,81-95.

Nur Azmina Aiman. (2022). Penglibatan Komuniti Dalam Pemuliharaan & Pemeliharaan Masjid Warisan: Kajian di Masjid Pengkalan Kakap, Merbok, Kedah. [Bachelor Degree Thesis, Universiti Malaysia Kelantan]. UMK Repository. http://discol.umk.edu.my/id/eprint/3721/

Nur Sahira Zainuddin. (2021). Kajian Kes Terhadap Pemuliharaan Bangunan Masjid Lama Kampung Tuan Yang Telah Melakukan Penambahbaikan Pada Struktur Binananya. [Bachelor Degree Thesis, Universiti Malaysia Kelantan]. UMK Repository. http://discol.umk.edu.my/id/eprint/4008/

Nurul Wahida Safiyudin. (2023). Kajian Keistimewaan Tipologi Rekabentuk Senibina Pondok Surau Tok Janggut (Tuan Guru Haji Ahmad) dan Menara Azan di Langgar, Kedah. [Bachelor Degree Thesis, Universiti Malaysia Kelantan]. UMK Repository. http://discol.umk.edu.my/id/eprint/12977/

Pradisa, A. P. S. (2017). Perpaduan Budaya Islam dan Hindu dalam Masjid Menara Kudus. Kertas Prosiding Seminar Heritage IPLBI, A213-A218. https://www.researchgate.net/publication /328258932_Perpaduan_Budaya_Islam_dan_Hindu_dalam_Masjid_Menara_Kudus

Siti Hajar Aziz & Aizan Ali @ Mat Zin. (2021). Masjid: Sejarah Penulisan Seni Bina Islam di Malaysia. Jurnal al-Muqaddimah,9(1), 53-71.

Siti Nur Shazlina Mohd Noor Safar, Nur Fatihah Sidi Ahmad, Mohd Nazir Ahmad, Azman Mat Isa dan Ahmad Nazri Mansor. (2022). Jejak Warisan: Masjid Lama Kampung Tuan. Jurnal Sejarah Lisan Malaysia, 6(1), 46-72.

Siti Nurain Marzuki, Agnes Amoi Anak Sudin, Dorathy Sebi Anak Nelson Atang, Aini Atiqah Nor Arsat, Nurul Liyana Zainal Abidin, Nurul Fadilah Mohd. Nawi & Er, A. C. (2021). Tarikan Pelancongan Berasaskan Warisan di Kuala Lumpur. e-Bangi: Jpurnal of Social Sciences and Humanities, 18(2), 243-261. https://journalarticle.ukm.my/16958/1/46780-151102-1-SM.pdf

Undang-Undang Malaysia. (2006, Jun 1) Akta Warisan Kebangsaan 2005 (Akta 645).  https://gtwhi.com.my/wp-content/uploads/2020/12/Akta-Warisan-Kebangsaan-2005.pdf